صندوق‌های وام خانوادگی نیازی به ضامن رسمی ندارند و پرداخت اقساط این نوع وام‌ها غالباً بدون بهره انجام می‌گیرد.
در زمانی که گرفتن وام از بانک به اندازه عبور از موانع پیچیده و پرزحمت است، بسیاری از مردم مسیر ساده‌تری را انتخاب کرده‌اند؛ مسیری که نه بهره‌های سنگین دارد و نه نیازمند ضامن رسمی است. همان شیوه سنتی که دوباره بین مردم طرفدار پیدا کرده است: وام خانوادگی.
با این حال، سوال اصلی همچنان مطرح است؛ چرا بسیاری ترجیح می‌دهند برای گرفتن وام به جای بانک، به سراغ اقوام و آشنایان بروند؟ چرا «اعتماد» به‌جای «ضمانت» نشسته و هر روز بر تعداد صندوق‌های خانوادگی افزوده می‌شود؟ پاسخ این مسئله در دل زندگی روزمره و تجربه مشترک ایرانی‌ها نهفته است.
وام خانوادگی؛ سازوکاری مبتنی بر اعتماد در برابر نظام مبتنی بر ضمانت
وام‌های خانگی از دل ارتباطات انسانی پدید آمده‌اند، نه از میان فرم‌ها و پیگیری‌های اداری بانک‌ها؛ گروهی از آشنایان، اعم از خویشاوندان، همکاران یا همسایه‌ها، با توافقی ساده و دوستانه تشکیل صندوق می‌دهند. تشکیل چنین صندوقی دست‌کم به حضور سه نفر نیاز دارد و هیچ محدودیتی برای تعداد اعضا تعیین نشده است.
هر فرد عضو سهم مشخصی را هر ماه به صندوق واریز می‌کند؛ این مبالغ اندک به‌مرور اساس یک پشتوانه اعتماد جمعی را شکل می‌دهند. در پایان ماه، با قرعه‌کشی بین اعضا یکی انتخاب می‌شود و وام به او تعلق می‌گیرد؛ بدون امضای قرارداد، بدون چک و بدون نیاز به ضامن.
همچنین در این صندوق‌ها بهره‌ای دریافت نمی‌شود. به‌عنوان نمونه، اگر کسی ۱۰ میلیون تومان وام بگیرد، همان مبلغ را بدون هیچ گونه افزایش بازمی‌گرداند.
نه قاطع جامعه به تشریفات بانکی
وام خانوادگی دیگر پدیده‌ای حاشیه‌ای به‌حساب نمی‌آید، بلکه به‌عنوان یکی از سازوکارهای مالی موثر در زندگی طبقه متوسط شناخته می‌شود. این صندوق‌های بدون بهره و پایین‌هزینه، اگرچه در هیچ گزارش رسمی ثبت نمی‌شوند، اما در خانه‌ها، محل‌های کار و گروه‌های فامیلی روزبه‌روز فعال‌تر می‌شوند.
از سوی دیگر، گرفتن وام بانکی حتی برای مبالغ کم، ممکن است تا چندین ماه زمان ببرد. درخواست انواع مدارک، نیاز به ضامن معتبر، گواهی اشتغال، ارائه چک و بررسی اعتباری، همه این‌ها فرآیند دریافت وام را طولانی و فرسایشی می‌کنند.
علاوه بر این، نرخ بهره مصوب وام‌های بانکی حدود ۲۳ درصد است و با در نظر گرفتن هزینه‌های جانبی و جریمه‌های احتمالی ممکن است تا ۳۰ درصد نیز افزایش یابد. این وضعیت موجب شده که بسیاری از مردم دیگر امکان دسترسی به منابع مالی کوچک را نداشته باشند.
در چنین شرایطی، وام خانوادگی به جای ساختار رسمی می‌نشیند: شبکه‌ای کوچک اما پرتأثیر که می‌تواند پاسخگوی نیازهایی باشد که سیستم بانکی سال‌هاست نتوانسته آن‌ها را برطرف کند.
تحلیلگران گسترش صندوق‌های خانوادگی را نشان‌گر تغییر تدریجی جامعه از اقتصاد مبتنی بر نهاد به سمت اقتصاد مبتنی بر روابط می‌دانند. در این نوع ساختار، ارتباطات فردی نقش ضمانت را ایفا می‌کنند و شناخت متقابل به‌عنوان سرمایه اصلی صندوق‌ها در نظر گرفته می‌شود.
به بیان ساده، وام خانوادگی تنها ابزاری برای تأمین مالی نیست، بلکه بازتابی از بازگشت جامعه به اقتصادی متکی بر اعتماد است؛ اقتصادی که در آن پیوندهای انسانی جایگزین مقررات سختگیرانه و مراحل اداری خشک بانک‌ها شده‌اند.
بر اساس تحلیل دکتر امید ابراهیمی، بنیان‌گذار آموزش املاک، گسترش صندوق‌های خانوادگی بدون بهره و بدون نیاز به ضامن رسمی، از ناتوانی سیستم بانکی در تأمین مالی اقشار متوسط حکایت دارد و اثر مستقیم بر بازار مسکن دارد، زیرا بسیاری از متقاضیان خرید یا ساخت مسکن‌های کوچک به‌دنبال گزینه‌های تأمین مالی جایگزین‌اند. با تضعیف نقش وام‌های بانکی با بهره ۲۳ تا ۳۰ درصدی، ساختارهای غیررسمی می‌توانند برخی از نیازهای مالی در بازار املاک را پوشش دهند، اما به دلیل مقیاس محدود، پاسخگوی تقاضای کلان نخواهند بود. این روند، نشانه‌ای از کاهش کارایی نظام اعتباری رسمی در تحریک تقاضای مسکن است.
